Dziś Narodowy Dzień Powstań Śląskich

100 lat temu, 20 czerwca 1922 r., do Katowic wkroczyło polskie wojsko pod dowództwem gen. Stanisława Szeptyckiego. W granicach II Rzeczypospolitej znalazła się tym samym część Górnego Śląska, o której polskość walczyli powstańcy śląscy. W ten sposób zakończył się kilkuletni proces kształtowania granicy polsko-niemieckiej w regionie.

Przynależność państwowa Górnego Śląska zamieszkałego przez ludność polską i niemiecką, na mocy kończącego I wojnę światowa traktatu wersalskiego, miała się rozstrzygnąć w plebiscycie. Dominacja Niemców we władzach administracyjnych i złe traktowanie śląskich Polaków na obszarze plebiscytowym wywołały sprzeciw, którego wyrazem były dwa powstania w 1919 i 1920 r. Ich efektem była poprawa sytuacji Polaków przed plebiscytem.

Mające rozstrzygnąć o losach Górnego Śląska głosowanie odbyło się 20 marca 1921 r. Udział w plebiscycie wzięło 1 mln 190 tys. osób, co oznaczało frekwencję na poziomie 98 proc. Za przynależnością do Polski ogółem opowiedziało się 40,4 proc. uprawnionych do głosowania, a za Niemcami – 59,5 proc. Kontrowersje wzbudził sposób obliczenia wyników, niezgodny z postanowieniami traktatu wersalskiego. Nadzorująca plebiscyt komisja międzysojusznicza nie była w stanie zaproponować ostatecznego podziału obszaru plebiscytowego, sporządziła więc dwa projekty, z których jeden był skrajnie niekorzystny dla Polski.

Ujawnienie projektów przez Wojciecha Korfantego spowodowało wybuch niezadowolenia wśród Polaków zamieszkujących Górny Śląsk i przyczyniło się do wybuchu III powstania śląskiego 3 maja 1921 r. W jego efekcie w październiku 1921 r. Konferencja Ambasadorów zdecydowała o przyjęciu korzystniejszego dla Polski podziału obszaru Górnego Śląska. W granicach II Rzeczypospolitej miała znaleźć się wprawdzie mniejsza część regionu, jednak w jej skład weszły tereny z silnie rozwiniętym przemysłem i bogate w złoża węgla kamiennego.

W granicach Polski znalazły się miasta: Katowice, Królewska Huta (Chorzów), Mysłowice, Siemianowice Śląskie, Świętochłowice, Mikołów, Pszczyna, Rybnik, Żory, Tarnowskie Góry i Lubliniec oraz powiaty: pszczyński, katowicki, większe części powiatów bytomskiego wiejskiego, lublinieckiego, rybnickiego, tarnogórskiego i zabrskiego oraz mniejsze części powiatów bytomskiego miejskiego, raciborskiego i gliwickiego. 20 czerwca 1922 r. wojsko polskie pod dowództwem gen. Szeptyckiego przekroczyło granicę obszaru plebiscytowego k. Szopienic (dzisiejsza część Katowic), formalnie przejmując zwierzchnictwo nad Górnym Śląskiem. Żołnierzy witały wiwatujące tłumy, a na Rynku w Katowicach przemawiał m.in. Wojciech Korfanty.

W stulecie tamtych wydarzeń wieńczących powstańczy wysiłek Polaków z Górnego Śląska, Sejm 12 maja 2022 r. uchwalił ustawę, na mocy której 20 czerwca ustanowiony został Narodowym Dniem Powstań Śląskich.

Jak napisano w preambule, święto zostało ogłoszone „ku czci bohaterów – uczestników trzech Powstań Śląskich, którzy w latach 1919 – 1921 wywalczyli przyłączenie części Górnego Śląska do odrodzonej Rzeczypospolitej”. Projekt wniósł do Sejmu prezydent Andrzej Duda, a inicjatywa ustawodawcza była wynikiem postulatów społeczności Górnego Śląska.

Z lekcji historii

Pierwsze powstanie było spontanicznym zrywem polskiej ludności. Wybuchło w sierpniu 1919 r. Walki powstańcze objęły powiaty: pszczyński, rybnicki, katowicki i te, w których mieszkał znaczny odsetek ludności polskojęzycznej. Po początkowych sukcesach oddziałów powstańczych Niemcy sprowadzili posiłki. Ze względu na beznadziejnie położenie walczących i rosnące represje władz niemieckich dowódca Alfons Zgrzebniok wydał rozkaz zaprzestania walk.

Drugie powstanie w sierpniu 1920 r. – w odpowiedzi polskich organizacji na działania niemieckie przed mającym tam się wkrótce odbyć plebiscytem – ogłosiły Dowództwo Główne Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska i Polski Komisariat Plebiscytowy. Objęło ono praktycznie cały okręg przemysłowy. Bezpośrednie cele to wyparcie niemieckiej Policji Bezpieczeństwa z obszaru plebiscytowego, a także likwidacja niemieckich organizacji paramilitarnych i bojówek. Powstańcy m.in. szybko zniszczyli na całym terenie sieć łączności i opanowali powiaty: katowicki i bytomski oraz większość tarnogórskiego, rybnickiego, zabrzańskiego i lublinieckiego. W efekcie Międzysojusznicza Komisja Plebiscytowa ogłosiła rozwiązanie niemieckiej policji i powołała Policję Górnego Śląska o polsko-niemieckim składzie. Polską stronę zapewniono też o ukaraniu przywódców antypolskich ekscesów i usunięciu z obszaru objętego plebiscytem osób, które przybyły tam po 1 sierpnia 1919 r.

Dwa pierwsze powstania poprzedzały zapowiedziany na marzec 1921 r. plebiscyt, w którym mieszkańcy Górnego Śląska mieli się wypowiedzieć, czy chcą jego przyłączenia do Polski czy do Niemiec. W głosowaniu mogli uczestniczyć ci, którzy wcześniej wyemigrowali. Z Niemiec przyjechało 182 tys. emigrantów, z Polski – 10 tys. W plebiscycie wzięło udział ok. 97% uprawnionych osób, ok. 19% stanowili wcześniejsi emigranci. Za przynależnością do Polski opowiedziało się 40,3% głosujących. Alianci zaproponowali przyznanie Polsce jedynie powiatów pszczyńskiego i rybnickiego.

Trzecie powstanie śląskie, trwające od maja do lipca 1921 r., wybuchło w reakcji na niekorzystne dla Polski propozycje podziału Górnego Śląska. Wzięło w nim udział ok. 60 tys. Polaków, na ich czele stanął Wojciech Korfanty. Powstańcy zdołali opanować prawie cały obszar, na którym głosy oddano za Polską. Do najpoważniejszych starć doszło w okolicach Góry św. Anny. W efekcie zdecydowano o korzystniejszym dla Polski podziale Śląska. Z obszaru plebiscytowego (ponad 11 tys. km², ponad 2 mln mieszkańców) do Polski przyłączono 29% terenu i 46% ludności. W granicach Rzeczpospolitej znalazły się m.in. Katowice, Świętochłowice, Królewska Huta (obecny Chorzów), Rybnik, Lubliniec, Tarnowskie Góry i Pszczyna, a w nich: 53 z 67 istniejących kopalni, 22 z 37 wielkich pieców oraz 9 z 14 stalowni. Polska zyskała zatem na podziale również gospodarczo.

Uroczyste podpisanie ustawy przez Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej Andrzeja Dudę ustanawiającej święto odbyło się 7 czerwca 2022 r. w Auli im. Bolesława Szabelskiego Akademii Muzycznej im. Karola Szymanowskiego w Katowicach.

Tam na pierwszym posiedzeniu i na kolejnych przez 7 lat obradował Sejm Śląski. Później otrzymał własny gmach.