Konstytucja 3 Maja zajmuje szczególne miejsce w świadomości narodowej Polaków już od momentu jej uchwalenia w 1791 roku. Jest symbolem wprowadzenia nowej jakości w polską myśl polityczną, symbolem, chwilowego niestety, zwycięstwa sił postępu ruchu patriotycznego nad sarmatyzmem i wstecznictwem – głównymi składnikami ideologii szlachty konserwatywnej
Konstytucja 3-go Maja
Końca dobiega epoka oświecenia (w Polsce 1764-1795). Jest schyłek XVIII wieku. Dnia 3. maja 1791 r. skonfederowany Wielki Sejm Czteroletni (1788-1792) uchwalił Ustawę Rządową, zwaną Konstytucją 3-go maja. Jak doszło do wydarzenia, które po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku stało się jej pierwszym świętem narodowym? Na to pytanie odpowiadał nam dr Sławomir Kościelak – historyk.
W czasach Augusta III (1733-1763) nasiliła się walka między obozami magnackimi. Obóz Czartoryskich, zwany Familią, dążył do przekształcenia Polski w silne państwo arystokratyczne, poddane gruntownym reformom ustrojowym, lecz o słabej władzy królewskiej. Przeciwstawiał się im obóz, któremu przewodzili Potoccy. Licząc na poparcie Prus, dążyli oni do wprowadzenia oligarchii magnackiej. Z tą grupą należy związać również hetmana Branickiego, Michała Radziwiłła, a także Karola Radziwiłła \”Panie Kochanku\” panoszących się na Litwie.
Doktryna, głosząca, że Polska wśród mocarstw (tj. Austrii, Prus i Rosji) zachowuje swą niepodległość, ponieważ nie ma scentralizowanej władzy (\”nierządem stojąca\”), zdawała w tym czasie egzamin. Takie były bowiem oczekiwania mocarstw sąsiednich. Nie brano niestety pod uwagę faktu, iż mocarstwa owe mają swoje ideologie polityczne i chcą je realizować: Rosja – poddanie Polski swym wpływom, a Prusy – odrywanie polskich prowincji.
Poza Familią i obozem Potockich, odrębną siłą polityczną była grupa związana z dworem (niekiedy współpracująca z Familią).
W tym czasie silne zachodnioeuropejskie nurty epoki oświecenia zaczęły docierać do Polski. Rozwój oświaty oraz zmiany gospodarczo – społeczne przyniosły wzrost aktywności politycznej szerszych rzeszy ludności. Pojawienie się nurtu mieszczańskiego i plebejskiego, wspierającego idee reform zgłaszanych przez szlachtę i arystokrację, prowadziło do procesów radykalizacji świadomości społecznej w kierunku całkowitego zerwania ze starymi, feudalnymi strukturami. Zdawano sobie sprawę, iż dla przeprowadzenia zmian w Polsce, nie wystarczy dysponować choćby najlepszym programem reformy, należy ponadto wychować ludzi, którzy będą rozumieli jego niezbędność i zechcą wprowadzić go w życie. I tak, w roku 1740, ks. Stanisław Konarski założył w Warszawie Collegium Nobilium. Ważną rolę w propagowaniu idei reformatorskich odegrała prasa. Już w 1765 r. powstaje \”Monitor\” – czasopismo skupiające wszystkich pracujących nad odrodzeniem kultury. Gorsza dla rozpowszechniania się postępu, bowiem hamująca niezbędne dla niego podstawy, była polityka magnatów, którym nie były obce nowe prądy intelektualne, nader często stawiające własne korzyści czy ambicje ponad interes publiczny.
W roku 1764 caryca Katarzyna II wysunęła kandydaturę Stanisława Augusta Poniatowskiego na króla Polski, licząc w przyszłości na jego wdzięczność i uzależnienie od jej osoby. Niestety, oczekiwania te nie spełniły się do końca.
Lata 80-te XVIII wieku okazały się bardzo sprzyjające dla rozwoju myśli reformatorskich. Wielkie mocarstwa uwikłane w konflikty wojenne, nie miały czasu na kontrolę sytuacji politycznej w Polsce. Pod pretekstem pomocy Rosji w wojnie z Turcją, za zgodą carycy, król zwołuje w 1788 r. skonfederowany sejm, w celu powiększenia armii. W tym czasie nikt nie przypuszczał, jakie będą tego następstwa. Stanisław August przeżywał szczyt swej popularności w kraju i za granicą. Porzucając dzielące różnice, współdziałał z coraz potężniejszym tzw. stronnictwem patriotycznym, przedstawicielami którego byli: Hugo Kołłątaj, Ignacy i Stanisław Potoccy, Kazimierz Czartoryski i Stanisław Małachowski. Grupa ta, z inspiracji króla oraz w myśl jego koncepcji, opracowała projekt konstytucji. Podjęcie uchwały 3. maja 1791 r. miało wiele cech zamachu stanu. Uchwaliła ją jedna trzecia przygotowanych sprzysiężeniem posłów, gdy reszta była nieobecna z powodu ferii świątecznych.
Zaprzysiężenie Konstytucji 3 maja w Sali Senatorskiej na Zamku Królewskim w Warszawie, rysunek Jana Piotra Norblina
Ustawa Rządowa zniosła prawa kardynalne (wzmacniając władzę państwową, a ograniczając magnaterię), do których należały: wolna elekcja (od tej pory tron miał być dziedziczny), liberum veto, prawo wypowiadania posłuszeństwa królowi, monopol własności ziemi. Ponadto: zwiększono liczbę wojska do 100 tys.; podniesiono opodatkowanie dóbr szlacheckich do 10% dochodów, a duchownych do 20%; przyznano mieszczanom miast królewskich nietykalność osobistą; głównym organem władzy ustawodawczej miał być sejm decydujący większością głosów; władza wykonawcza – w rękach Straży Praw (król, prymas i pięciu ministrów); powołano Wielkie Komisje: Wojska, Skarbu, Policji, Edukacji Narodowej; zachowując federacyjny (polsko-litewski) charakter państwa, zniesiono dualizm urzędów, skarbu i wojska; lud rolniczy przyjęto pod opiekę prawa i rządu krajowego.
Konstytucja spotkała się z żywym oddźwiękiem na całym świecie. Jednakże dotknięta i poniżona magnacka opozycja (Franciszek Ksawery Branicki, Szczęsny Potocki, Wacław Rzewuski) zawiązali konfederację w Targowicy (w porozumieniu z obozem carskim) w celu zniszczenia dzieła Sejmu Wielkiego. Dochodzi do zbrojnej interwencji państw sąsiednich na teren Polski. Król, chcąc ratować swój tron, zgodnie z zaleceniem Katarzyny II – nie wierząc w ducha obrońców wielkiej ustawy – przystępuje do Targowicy. Dzieło czterech lat zostało przekreślone, ale na zawsze pozostało w sercach Polaków jako symbol odrodzenia narodowego.
Reformy i Konstytucja 3-go Maja
Uchwalona przez Sejm Czteroletni 3 maja 1791r. pod tytułem \”Ustawa Rządowa\”.
Konstytucja wprowadzała w Rzeczypospolitej wolności wyzwania, jednak religią panującą pozostawał katolicyzm.W sprawie unii polsko-litewskiej podjęto próby jej zacieśnienia, lub nawet zniesienia.
Ustrój polityczny zgodnie z zasadą \”władza społeczności początek swój bierze z woli narodu\” opierał się na zasadzie trójczłonowego podziału władz na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą.
Władza ustawodawcza – parlament jako najwyższy organ władzy wybierany na dwa lata, sejm zwoływany przez króla lub marszałka.
Kompetencje sejmu: uchwalanie prawa, nakładanie podatków, kontrolowanie innych władz i instytucji. Co 25 lat mógł zbierać się sejm konstytucyjny-prawo zmiany konstytucji.
Władza wykonawcza – król i Straż Praw (rząd), w skład której wchodzili: prymas, pięciu ministrów, pełnoletni następca tronu bez prawa głosu, marszałek sejmu. Straż Praw kierowała administracją, podlegały jej komisje (policji, spraw wewnetrznych, interesów zagranicznych, wojny i skarbu).
Król przewodniczący Straży, miał prawo nominacji biskupów, senatorów, ministrów, urzędników, oficerów; w razie wojny sprawował naczelne dowództwo nad wojskiem. Ministrowie, mieli obowiązek podpisywania każdego rozpożądzenia własnoręcznie pod kontrolą Sejmu
Władza sądownicza -sądownictwo zostało usprawnione. Ministrowie i wyżsi urzędnicy odpowiadali przed specjalnym sądem sejmowym. Sądownictwo szlacheckie zostało poddane sądom ziemiańskim.
Zgodnie z \”Ustawą Rządową\”:
Szlachta – miała zagwarantowane wszelkie prawa, wolności i “pierwszeństwo w życiu prywatnym i publicznym\”. Szlachta-posesjonaci posiadała nietykalność osobistą i majątkową, zapewnioną władzę nad chłopami.
Mieszczanie- otrzymali szerokie prawa, posiadający nieruchomości miejskie otrzymali niemalże takie same prawa, jak do tej pory szlachta.
Chłopi- zostali wzięci \”pod opiekę prawa i rządu krajowego\”.
Jan Matejko, Konstytucja 3 Maja 1791 roku, 1891
Znaczenie Konstytucji 3 maja
Była to pierwsza konstytucja w Europie a druga na świecie
Konstytucja była próbą uzdrowienia państwa polskiego
Zniosła liberum veto, konfederacje, wolne elekcje i instrukcje poselskie
Kończyła okres Rzeczypospolitej szlacheckiej, rozpoczynała okres Rzeczypospolitej oświeconej
Uchwalona samodzielnie przez Polaków, bez ingerencji w nasze sprawy z zewnątrz, była próbą zerwania więzów zależności od obcych mocarstw.
Uchwalenie Konstytucji 3 maja otwiera w Rzeczypospolitej okres monarchii konstytucyjnej
Zabezpieczała możliwość rozwoju gospodarczego i politycznego kraju
Włączenie mieszczan do życia politycznego kraju było krokiem do utworzenia modelu państwa nowożytnego
Szczególne miejsce w świadomości narodowej Polaków
Konstytucja 3 Maja zajmuje szczególne miejsce w świadomości narodowej Polaków już od momentu jej uchwalenia w 1791 roku. Jest symbolem wprowadzenia nowej jakości w polską myśl polityczną, symbolem, chwilowego niestety, zwycięstwa sił postępu ruchu patriotycznego nad sarmatyzmem i wstecznictwem – głównymi składnikami ideologii szlachty konserwatywnej.
Pod koniec XVIII w. na gruncie idei Oświecenia stopniowo obejmujących większość dziedzin życia społecznego i politycznego w Polsce, nastąpił znaczący rozkwit rodzących się szerokich kręgów inteligencji, jednoczących się wraz z postępową szlachtą i mieszczaństwem w walce z dominacją wielkich magnatów i wpływami ościennych mocarstw. Rozpoczęły się prace nad reorganizacją aparatu państwowego, szkolnictwa i oświaty (utworzona w 1773 r. Komisja Edukacji Narodowej), oraz życia gospodarczego i społecznego kraju. Bujnie kwitła sztuka, architektura i malarstwo wspomagane przez mecenat dworu Stanisława Augusta Poniatowskiego.
Również sytuacja międzynarodowa wydawała się sprzyjać szerokim reformom: pogłębiające się rozdźwięki między zaborcami, ekspansywna polityka rosyjska i austriacka zmierzająca do rozszerzenia terytorium swego władztwa kosztem posiadłości tureckich na Bałkanach i powstający na tym tle konflikt z Prusami występującymi w charakterze protektora Turcji; antyrosyjska polityka Prus zachęcających Polaków do wyzwolenia się spod zależności od Rosji, czy też w końcu wojna Rosji ze Szwecją na północy a z Turcja na południu i związane z tym wycofanie i zaangażowanie wojsk rosyjskich stacjonujących w Polsce w toczone wojny – dawały szanse pomyślnego przeprowadzenia reform.
W takiej sytuacji w dniu 6 października 1788r. przypadło w Polsce kolejne zebranie sejmu zwykłego, mającego trwać 6 tygodni. Jednakże pod wpływem opinii publicznej i instrukcji sejmików dla zasiadających posłów, sejm zwykły przekształcił się w sejm reformatorski a jego obrady przedłużono na 4 lata. W odróżnieniu od sejmów zwykłych decyzje zapadać miały większością głosów. Już 20 października pod wpływem inspiracji pruskiej i złudnych jak się później okazało nadziei wiązanych z osobą nowego króla pruskiego – Fryderyka Wilhelma II, przyjęto uchwałę o powiększeniu stanu liczebnego armii z ówczesnych 18500 do 100000, zabrakło jednak decyzji o pokryciu związanych z tym ogromnych kosztów finansowych. Decyzją Sejmu władzę nad wojskiem utracili także niepewni hetmani oraz znienawidzona Rada Nieustająca, a niespełna 3 m-ce później zniesiono samą Radę, często obdarzaną epitetami \”zdrady nieustającej\” czy tez \”matki nierządu\”.
Jesienią 1789 r. uformowało się stronnictwo patriotyczne, kierowane przez Ignacego Potockiego i jego brata Stanisława, księcia Adama Czartoryskiego i Marszałka Sejmu Stanisława Małachowskiego, będącymi jednocześnie wraz z Hugonem Kołłątajem i królem autorami projektu Ustawy Rządowej. Silne oparcie dla obozu reform tworzyli wybitni intelektualiści (skupieni również w Kołłątajowskiej \”Kuźnicy\”) oraz aktywne mieszczaństwo Warszawy. Po przeciwnej stronie zasiedli czołowi przywódcy magnackiej reakcji, stawiający złotą wolność gwarantowaną przez carycę Katarzynę II ponad niepodległość Rzeczypospolitej – Szczęsny Potocki, Seweryn Rzewuski i Ksawery Branicki.
Obrady Sejmu przypadły na początkowy okres rewolucji francuskiej, silnie oddziaływając na nastroje i postawę uświadomionych warstw mieszczańskich. W końcu listopada 1789 r. przedstawiciele 141 delegacji miast królewskich Rzeczypospolitej zebrani w Warszawie spisali na warszawskim ratuszu \”akt zjednoczenia miast\” wysuwając liczne postulaty, by złożyć je później na ręce króla Stanisława Augusta. W dzień rocznicy koronacji na zamek udała się słynna \”czarna procesja\” w milczeniu składając królowi spisane prośby, które już niedługo bo w kwietniu 1791 r znalazły swoje urzeczywistnienie w uchwalonej przez Sejm ustawie o miastach, a bezpośrednim rezultatem akcji było powołanie deputacji sejmowej dla miast.
Pod koniec 1790 r. dobiegał końca 2-letni okres kadencji sejmu. aby jednak nie zrywać z tradycją Sejmu 1788-1790 postanowiono dołączyć do ówczesnego składu nowych posłów. W rezultacie od grudnia 1790 r. Sejm obradował w podwójnej liczbie, w czym 2/3 nowego składu należało do stronnictwa patriotycznego co pozytywnie wpłynęło na przyspieszenie prac nad konstytucją. Marszałkiem Sejmu pozostał Stanisław Małachowski.
Podczas gdy trwało jeszcze opracowywanie ostatecznej wersji projektu, sytuacja międzynarodowa zaczęła się gwałtownie kształtować na niekorzyść Polski: Prusy zawarłszy porozumienie z Austrią i utraciwszy nadzieję na dobrowolne uzyskanie od Polski Gdańska i Torunia zaczęły szukać porozumienia z Rosją, ta ostatnia natomiast zawarła pokój ze Szwecją. W takiej sytuacji zaczęli też coraz aktywniej działać przywódcy reakcji magnackiej co zmusiło stronnictwo patriotyczne do przyspieszenia prac. W porozumieniu z królem zdecydowano o jak najszybszym przeprowadzeniu całej sprawy w Sejmie wykorzystując okoliczność zbliżających się Świąt Wielkanocnych i związanym z tym opuszczeniem stolicy przez posłów.
2 maja 1791, zanim wszyscy posłowie powrócili do Warszawy, Sejm wznowił obrady. W nocy z 2 na 3 maja 1791 w pałacu radziwiłłowskim doszło do podpisania przez grupę osiemdziesięciu-kilku posłów zobowiązania politycznego zwanego \”Asekuracją\”, w którym zobowiązali się do poparcia projektu Ustawy Rządowej. 3 maja przed Zamkiem Królewskim w Warszawie zebrał się kilkudziesięciotysięczny tłum mieszczan manifestując swe poparcie dla uchwal sejmowych. Odczytany projekt zestal przyjęty przez większość posłów z entuzjazmem i jak pisze M. Adamczyk: \”W atmosferze ogromnego patriotycznego uniesienia jaka wytworzyła się na sali obrad (np. wznoszono okrzyki \”vivat król\”, \”vivat konstytucja\”) król zaprzysiągł konstytucje\”. Ten uroczysty moment utrwaliło wielu malarzy. Następnie sejmujący w uroczystym pochodzie udali się do kolegiaty św. Jana, gdzie ponownie ją zaprzysiężono (co jednocześnie nadawało jej sankcję Kościoła Katolickiego) i uroczystym nabożeństwem podziękowano Bogu za Konstytucję.
Andrzej Bugajski
Opracowane na podstawie:
http://eduseek.interklasa.pl/artykuly/artykul/ida/3704/idc/1/ilk/8/idk/12193
http://www.doda.gda.pl/ZaRogiem/113/2.html
http://www.republika.pl/mona_skr/konstytucja%203%20maja.htm
http://www.konstytucje.ho.pl/pub/t002.htm
M. Adamczyk i S. Pastuszka, Konstytucje polskie w rozwoju dziejowym 1791-1982), Warszawa 1985
A. Ajnenkiel, Polskie konstytucje, Warszawa 1982
Sejm Wielki – reformy i Konstytucja 3-go Maja – Marcin JÓŹWIAK